راهنمای کامل مسجد

در قرن ششم هجری، بخشی از ستون‌ها و دهانهٔ شبستان ضلع شمالی به منظور ایجاد ایوان وسط این ضلع تخریب شد. ایوان ایجاد شده شامل سنگ مرمری تزئین‌شده با گُل، بوته‌ها و خطوط کوفی در قسمت انتهایی است. این ایوان دارای تزئیناتی آجری و کتیبه‌ای گچ‌بری شده است که متعلق به دورهٔ شاه سلیمان صفوی در اواخر قرن یازدهم هجری می‌باشد. در دو طرف این ایوان، چهلستون‌های بزرگی از دورهٔ دوم سلجوقی قرار دارد. طاق‌های آجری چهلستون شرقی این ایوان نیز از نظر تنوع و جنبهٔ معماری جزو قسمت‌های جالب مسجد جامع اصفهان می‌باشند. همچنین، در این ضلع، نیم‌طبقه‌ای وجود دارد که از طریق دو ردیف پله در خارج بنا به آن دست پیدا می‌کند.

در شمال این ایوان و چهلستون‌های آن، چهلستون دیگری نیز وجود دارد که به‌عنوان واسطهٔ اتصال ساختمان‌های دورهٔ دوم سلجوقی با گنبد تاج‌الملک (سدهٔ پنجم) ایجاد شده‌است. این چهلستون در انتهای ضلع شمالی مسجد قرار گرفته‌است. گنبد تاج‌الملک که به نام "گنبد خاکی" هم شناخته می‌شود، توسط وزیر ملکشاه سلجوقی ساخته شده و در کتیبه‌ای که در آن نصب شده، نام وزیر و سال ساختمان آن، ۴۸۱ ه‍.ق ذکر شده‌است. همچنین، حفاری‌هایی در شبستان شمال شرقی انجام شده‌است که تا دو متر ادامه داشته و بقایایی از روستای یاوان به دست آمده‌است. در کتب تاریخی اصفهان اشاره شده که روستای یاوان و خانه‌های آن خریداری و مسجدی بر روی آن ساخته شده‌است. این کشفیات باعث شده به تاریخی از مسجد که قبل از قرن سوم ه‍.ق است، دست پیدا کنند.

غسالخانه

در جانب شمال غربی مسجد جامع، یک غسالخانه وجود دارد که محلی برای غسل و کفن افراد بوده‌است.

سنگ شاخص

همچنین، در قسمت شرقی ایوان شمالی، ساعتی آفتابی از جنس سنگی مستطیل‌شکل وجود دارد که در روزهای آفتابی از آن برای آگاهی از زمان استفاده می‌شد و به‌وسیلهٔ آن از وقت شرعی برای اقامهٔ نماز آگاه می‌شدند.

کتیبه های ضلع شمالی

سنگاب شاه‌صفی که مقابل درِ شمالی در محوطه قرار دارد، سنگابی است با دهانهٔ ۱۱۵ سانتی‌متر، مربوط به دورهٔ شاه صفی است و دارای نقوش زیبایی می‌باشد. روی این سنگاب به زبان فارسی و عربی و به خط ثلث و نستعلیق، جملات، اشعار و صلوات ۱۴ معصوم بر روی  نوشته شده‌است.

همچنین، سردر بواسحاقیه در شمال غربی مسجد وجود دارد که به کوچهٔ ابواسحاقیه ختم می‌شود و البته عموماً قابل تردد نیست و درِ آن بسته‌است. بر لوح این سردر، جملات آیات ۳۲ تا ۳۹ سوره ص به خط ثلث بر زمینهٔ کاشی خشت لاجوردی نوشته شده‌است.

صفه حکیم یک ایوان کو

چک به ابعاد ۸/۳۰×۵/۱۰ متر است که بنای آن مربوط به دورهٔ سلجوقیان است و دارای تزئیناتی از طریق نقوش و شعرهایی است که به شکل گچ‌بری و مقرنس‌کاری شده‌اند. همچنین، در این ایوان کتیبه‌ای موجود است که به عصر شاه عباس صفوی بازمی‌گردد و فرمان وی به قلم صحیفی و به خط ثلث در سال ۹۹۶ ه‍.ق گچ‌بری شده و مربوط به دوران نورالدین محمد بن جلال‌الدین محمد حکیم اصفهانی است.

به طور کلی، ضلع جنوبی از مسجد یکی از بخش‌های مهم و جذاب این معماری بزرگ است. در این بخش، تعدادی از مهم‌ترین ساختمان‌ها و آثار هنری این مسجد قرار دارند که از دوره‌های مختلف تاریخی آن تا به امروز باقی مانده‌اند.

مسجد، به سبک عربی و با استفاده از خشت خام ساخته شده است. در زمان سلجوقیان، در مجاورت این بناها، مسجدی زیبا و بهتر با تزئیناتی آجری و گچی ساخته شد که از قدرت و ذوق هنری آن دوره خبر می‌دهد. این ساختمان به نام "گنبد نظام‌الملک" شناخته می‌شود و به عنوان یکی از قطعه‌های مهم مسجد به شمار می‌آید.

ساختمان‌ها و تزئینات اصلی مربوط به دورهٔ صفوی هم در این ضلع جنوبی قرار دارند. در زمان شاه طهماسب اول، چهار لوح بزرگ و سیزده لوح کوچک برای تزئین دیوارها و سقف دور طاق و هلال مسجد به‌کار گرفته شدند. این تزئینات نشانگر اهمیت این مسجد در طول دورهٔ صفوی است و افتخاری برای هنرمندان آن زمان به‌شمار می‌آید.

بخش‌های دیگری از ضلع جنوبی شامل چهلستون‌ها، کتیبه‌ها و محراب‌هایی با تزئینات معماری زیبا و هنری هستند. این اثرها نشان‌دهنده تنوع و تاریخچه‌ای که این مسجد در طول زمان تجربه کرده، می‌باشند. از مهم‌ترین محراب‌ها می‌توان به محراب‌های شرقی و غربی اشاره کرد که به‌وسیلهٔ سنگ مرمر تزئین شده‌اند و در آن‌ها آیات قرآنی و نمازها نقش‌بسته‌اند.

ساختمان‌ها و تزئینات اصلی ضلع جنوبی از مسجد نشانگر ذوق هنری و اندیشه‌های معماران و هنرمندان هر دوره زمانی است که این مسجد به وجود آمده و تغییراتی را تجربه کرده است. این آثار هنری و معماری باعث می‌شوند که این مسجد یکی از جاذبه‌های فرهنگی و تاریخی مهم ایران باشد و تعداد زیادی از گردشگران و علاقه‌مندان به هنر و فرهنگ به آن سفر کنند تا از این میراث با ارزش لذت ببرند و تاریخ و فرهنگ کشور را به عمق بیشتری بشناسند.

گابریل معتقد است مناره‌های اطراف ایوان جنوبی، قدمت بسیاری ندارد و بررسی مقیاس، جزئیات و تناسب آن نشان می‌دهد که همانند مناره‌های مسجد جامع عباسی است، پس تاریخ ساخت آن هم نباید خیلی قبل‌تر از دورهٔ صفوی باشد. ایوان جنوبی و مناره‌های آن در طول زمان دچار آسیب‌های جدی شده‌بودند که در سال ۱۳۲۸ ه‍.ق/ ۱۹۴۹ م مرمت و با کلاف‌های فلزی محکم شد. کتیبهٔ مناره‌ها در دو طرف ایوان جنوبی بنا شده‌است و از جمله بناهایی است که در دورهٔ اوزون حسن آق‌قویونلو در زیر مقرنس‌های هر دو مناره بر زمینهٔ فیروزه‌ای و به خط کوفی نوشته شده‌است.

در مسجد جامع اصفهان، ایوانی وجود دارد که به طرف ضلع غربی قرار دارد. این ایوان در گذشته دارای ستون‌هایی از دورهٔ عباسی بوده است، اما در قرن ششم ه‍.ق (قرن ۶ هجری قمری) به دلیل تخریب ستون‌ها، بازسازی شد. برخی از اجزای ایوان، به ویژه قسمت غربی آن، به دیوارهای خشتی از دورهٔ سوم ه‍.ق (قرن ۳ هجری قمری) برمی‌گردد.

ایوان حاضر، در دورهٔ سلجوقی اصولی دارد و سقف آن همانند ایوان جنوبی از مقرنس‌های درشت ساخته شده است. در قرن دوازدهم ه‍.ق (قرن ۱۲ هجری قمری)، در دورهٔ حکومت شاه سلطان حسین، اقدامات تزئینی در داخل و خارج ایوان با استفاده از خطوط بنایی و کاشی‌های متنوع، اصطلاح سلجوقی ساده را جایگزین کرد. قسمت جنوبی ایوان، شامل شبستان بزرگ و کوچکی است که از دورهٔ نهم ه‍.ق (قرن ۹ هجری قمری) باقی مانده‌اند. همچنین، قسمت شمالی ایوان با استفاده از کاشی‌های نفیس از دورهٔ نهم ه‍.ق تزئین شده است.

در این قسمت، یک شبستان کوچک از دوران حکومت ایلخانی الجایتو واقع شده است. محراب این شبستان با گچ‌بری‌های باارزشی تزئین شده است که شامل طرح‌های گل، بوته و کتیبه‌های ترکیبی هستند. در مرکز این گچ‌بری‌ها، یک کتیبهٔ تاریخی وجود دارد که تاریخ ساخت اثر به سال ۷۱۰ ه‍.ق (قرن ۷ هجری قمری) اشاره دارد و نام الجایتو، وزیر دانشمند ایلخانی، در آن ذکر شده است.

در انتهای این ساختمان، شبستان بزرگی واقع است که به دوران حکومت سلطان محمد پسر بایسنقر تیموری تعلق دارد. سال ساخت این شبستان نیز در کتیبه‌ای از دورهٔ هشتم ه‍.ق (قرن ۸ هجری قمری) ذکر شده است. مهمترین ویژگی این شبستان، استفاده از مرمرهای شفاف و درخشان در طاق آن است. این مرمرها، فضای شبستان را به خوبی روشن می‌کنند و آن را از تاریکی جدا می‌کنند. شبستان مذکور دارای ۱۸ چشمه طاق است که به زیبایی و بزرگی این مکان افزوده‌اند.

در َشرق این مسجد، یک دروازه قرار دارد که به عنوان ورودی اصلی مسجد عمل می‌کند. در سال ۱۲۱۸ ه‍.ق، این دروازه توسط "محمدحسین‌خان صدر" ترمیم شده است. این قسمت از مسجد دارای تزئیناتی از دوران "قاجاریه" است و در سردر آن، نام "فتحعلی شاه قاجار" آراسته شده است. تاریخ دقیق ساخت این دروازه مشخص نیست، اما تحقیقات "گالدیری" و "گدار" نشان می‌دهد که این ساختمان احتمالاً در قرن ۸ ه‍.ق ایجاد شده است. ایوانی که در وسط این بخش از مسجد ساخته شده است، از نمونه‌های معماری سلجوقی برخوردار بوده و در واقع اصول سبک "رازی" را حفظ کرده است. این ایوان همچنین از تزئینات و معماری دورهٔ "سلاجقه" در داخل خود نیز برخوردار است. دیوار شرقی این ایوان به دیوار خشتی قرن سوم ه‍.ق بازمی‌گردد. سقف این ایوان با مقرنس‌کاری نیز به دوران "سلجوقی" مرتبط است، اگرچه به دلیل خرابی‌های طی زمان در دورهٔ "صفوی" مجدداً بازسازی شده است. در داخل این ایوان، یک کتیبه با کاشی‌کاری وجود دارد که تحولات و تعمیراتی که در دوران "شاه سلیمان صفوی" در این ساختمان انجام شده را نمایان می‌کند.

در جنوب بخش "دالان شرقی"، که به عنوان ورودی ایوان شرقی عمل می‌کند، یک محراب قرار دارد. اگرچه تاریخ ساخت این محراب مشخص نیست، اما سبک معماری آن به محراب الجایتو بسیار نزدیک است و احتمالاً در همان دورهٔ ساخت محراب الجایتو ایجاد شده است. روی هلال محراب عبارت "سبحان‌الله والحمدلله ولااله‌الاالله" به نمایش گذاشته شده است. این محراب دارای ستون‌هایی است که عبارت‌های "الملک لله" و "الکلم الله" را نمایش می‌دهند. اطراف محراب، سورهٔ "فاتحه" حک شده است. با این‌که سورهٔ "فاتحه" در معتقدات مسلمانان اهمیت زیادی دارد، اما تنها در سه محراب از بیست‌ویک محراب دورهٔ "ایلخانی" در مسجد جامع اصفهان استفاده شده است.