مسجد جامع اصفهان در طول دوران ۱۲ قرن تغییرات مهمی را در ساختار و ظاهر خود تجربه کرده است که تاثیر قابل توجهی بر تکامل آن داشته است. این تغییرات از دوره‌های مختلف تاریخی شامل قرن دوم تا چهارم ه.ق، قرن سوم ه.ق، قرن پنجم ه.ق و سدهٔ ششم و هفتم می‌باشد.
قرن دوم تا چهارم ه.ق: شکل‌گیری شهر و اولین بنای اسلامی
در دوران قرن دوم تا چهارم ه.ق، با شکل‌گیری شهر اصفهان، مسجد جامع نیز به وجود آمد. در سال ۱۵۶ ه.ق، یک مسجد به سبک خراسانی در شمال غربی میدان مرکزی اصفهان احداث شد که احتمالاً بر پایه بقایای یک آتشکده ساخته شده بود. این بنای ساده به مرور زمان تخریب شد و تغییراتی در ساختار مسجد ایجاد شد.
قرن سوم ه.ق: تغییرات ساختاری و توسعهٔ مسجد
در این دوره با افزایش جمعیت شهر و نیازهای مردم، تغییراتی در ساختار مسجد جامع انجام شد. در زمان معتصم در سال ۲۲۶ ه.ق، مسجد جامع پیشین خراب شده، و مسجد جدیدی به سبک خراسانی با مساحت بزرگتر و تغییراتی در جهت قبله و ایجاد شبستان‌ها و کتابخانه ساخته شد.
قرن پنجم ه.ق: توسعهٔ بیشتر و تغییر سبک معماری
در این دوره با توسعه شهر اصفهان و بهره‌گیری از سلطنت‌های سلجوقی، تغییرات بزرگی در مسجد جامع رخ داد. ایوان‌ها و گنبدهای جدیدی به سبک رازی ایجاد شدند و مسجد به یک ساختار چهارایوانی تبدیل شد.
سدهٔ ششم و هفتم: سقوط و ترمیم بعد از آتش‌سوزی
پس از مرگ ملکشاه، شهر اصفهان با رقابت‌ها و درگیری‌های جانشینان و مناقشات مذهبی مواجه شد. این عوامل باعث تضعیف شکوه شهر شد. سپس در سال ۵۱۵ ه.ق، اسماعیلیان مسجد جامع و کتابخانه‌اش را به آتش کشیدند و ساختمان تخریب شد.
ترمیم بعد از آتش‌سوزی: بازسازی و ایجاد سازه‌های جدید
بعد از آتش‌سوزی، ترمیم و بازسازی مسجد آغاز شد. ایوان‌ها و چهلستون‌های چهارگانه به سبک رازی ایجاد شدند. این تغییرات به مسجد زندگی جدیدی بخشید و زیبایی و ابزار معماری جدیدی به آن اضافه کرد.
قرن هشتم و نهم هجری قمری
در دورهٔ هشتم و نهم قرن هجری قمری، در زمان حکومت غازان خان و الجایتو، اقداماتی به منظور بازسازی و توسعه شهر اصفهان انجام شد. این دوره باعث توسعه‌ی چشمگیری در شهر شد. در طی این دوره، محرابی در بخش غربی مسجد ساخته شد که با استفاده از هنر گچ‌بری و خطاطی، به زیباترین محراب گچ‌بری دورهٔ ایلخانی تبدیل شد. همچنین، در مقابل محراب مذکور، یک شبستان با ستون‌های متعدد، با ریشه‌هایی به قرن سوم هجری، وجود داشت. در نیم قرن بعد، این شبستان تخریب شد و به یک فضای بی‌ستون تبدیل شد. اما در دوره‌های بعدی، ستون‌های باقی‌مانده از دوره‌های گذشته زیر این فضا کشف شدند. در این دوره، طاق‌ها و تویزه‌ها با طرح‌های خاصی ساخته شدند و این نمای جدید با طاق و تویزه‌های جدیدی به‌وجود آمد که در دوره‌های تاریخی قبلی دیده نشده بودند.
قرن دهم تا سیزدهم
دورهٔ مظفریان و تاثیر آن بر مسجد
بعد از دورهٔ ایلخانان، حکومت به دست مظفریان رسید. آنها در شهرهای یزد، شیراز، اصفهان و کرمان قدرت بسیاری پیدا کردند. در این دوره، مسجد نیز مورد توجه ویژه‌ای قرار گرفت و اقدامات مهمی مانند ساخت مدارس و مساجد انجام شد.
تغییرات در دورهٔ تیموری
پس از ایلخانان، زمانی که حکومت به دست محلیان مانند آل مظفر و آل اینجو رسید، شهر اصفهان رونق خود را از دست داد. در دورهٔ تیموری، تغییراتی در مسجد به وقوع پیوست. به طور مثال، شبستان جدیدی در جنوب غربی شکل گرفت و ارتباطی با شبستان قبلی ایجاد شد. این شبستان جدید با طاق و تویزه‌هایی تزئین شد که با ضربه‌زنی ایجاد شده بودند.
دورهٔ عصر صفوی و تغییرات جدید
در دورهٔ عصر صفوی، تغییرات مهمی در مسجد صورت گرفت. ایجاد فضایی مناسب برای اجرای نماز و توسعهٔ مساحتی روباز به منظور ادای نمازها، از جمله تغییراتی بود که اعمال شد. در این دوره، ستون‌ها و دهانه‌های غربی شبستان تخریب شده و محو شدند. ایوان شرقی نیز با مقرنس‌هایی زیبا تزئین شد. همچنین، کاشی‌ها، لوح‌ها و کتیبه‌هایی با خط ثلث و نستعلیق به بنا اضافه شدند.
تأثیرات دورهٔ قاجار
در دورهٔ قاجار، به دلیل ضعف اقتصادی و سیاسی کشور، توجه به بازسازی مسجد کاهش یافت. اما در این دوره نیز تغییراتی انجام شد، از جمله مرمت‌هایی در بخش شرقی مسجد و ورودی آن. همچنین، ساختارهای جدیدی نظیر سکوهای آجری برای ادای نمازها ساخته شدند.
با این توصیفات، تاریخچهٔ تغییرات مسجد در دوره‌های مختلف به تصویر کشیده می‌شود. این تغییرات از تغییرات ساختاری گرفته تا تزئینات و افزودنی‌های مختلف را نشان می‌دهد. تأثیرات مختلف حکو
مت‌ها و دوره‌های تاریخی بر مسجد اصفهان، تاریخ و فرهنگ این شهر را نمایان می‌سازد.
قرن چهاردهم
در اوایل قرن چهاردهم هجری شمسی، توجه به حفظ و مرمت بناهای تاریخی شهر اصفهان به شدت افزایش یافت. در این دوره، مسجد جامع اصفهان به عنوان یکی از آثار ملی شناخته شد و هر ساله بودجه‌ای از دولت به منظور حفظ و ترمیم آن اختصاص داده می‌شود. هنگامی که وزارت فرهنگ و هنر اصفهان تصمیم به آغاز مرمت مسجد جامع گرفت، حسین معارفی برای انجام این کار انتخاب شد. در این دوره، مدرسهٔ مظفری، ایوان شرقی و منارهٔ غربی مسجد با مشکلات ناپایداری روبه‌رو بودند. مشاوره با آرشیتکت و باستان‌شناس فرانسوی که در اصفهان حضور داشت، منجر به تعمیر این قسمت‌ها شد. مشکل اصلی در این قسمت‌ها، چرخش لبهٔ خارجی ایوان به بیرون بود. برای رفع این مشکل، دو تیرآهن قرینه نصب شد و به انتهای ایوان شرقی ادامه داده شد تا حرکت آجرها متوقف شود. همچنین، با استفاده از کمربندی فولادی، پایین منارهٔ غربی تثبیت شد و با کشیدن سیم بکسل در جهت مخالف، حرکت آن جلوگیری شد. همین‌طور، با ایجاد پشت‌بندها و نصب سیم‌بکسل‌ها، از تخریب مدرسهٔ مظفری جلوگیری شد. کاشی‌های شبستان الجایتو و نماهای خارجی ایوان‌ها نیز تعمیر شدند. ایتالیایی به نام ایزمئو گالدیری که به سرپرستی مؤسسهٔ ایتالیایی ایزمئو فعالیت می‌کرد، رابطه‌ی خوبی با ایران برقرار کرد و مرمت و تحقیقاتی از بناهای ایرانی را بر عهده گرفت. او تا سال ۱۳۶۲ ه.ش مرمت قسمت‌های مختلف مسجد جامع را انجام داد. گالدیری بیان می‌کند که آسیب‌های ناشی از رطوبت که از طریق پشت بام و یا از زمین وارد مسجد می‌شد، به طرز قابل توجهی معماری مسجد را تحت تأثیر قرار داده بود. بنابراین، سقف مسجد به شیوهٔ قدیمی کاهگل بازسازی شد و همچنین هواکش‌های جدیدی برای تهویهٔ هوا نیز نصب شد.
بعد از انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۳۵۷، فرآیند مرمت مسجد جامع اصفهان با توقف کوتاهی ادامه یافت و سازمان میراث فرهنگی ایجاد شد. اما در سال ۱۳۶۳ ه.ش، بمبی از هواپیمای بمب‌افکن عراقی در شبستان جنوب شرقی مسجد منفجر شد و باعث تخریب کامل این منطقه شد. این حادثه تأثیراتی فراتر از تخریب مکان مورد نظر داشت؛ زیرا امواج تولید شده توسط این انفجار باعث لرزش
جمع‌بندی: تکامل طولانی مسجد جامع اصفهان
از زمان شکل‌گیری در قرن دوم تا چهارم ه.ق تا دوران تغییرات سبک معماری در قرن پنجم ه.ق و همچنین بازسازی بعد از آتش‌سوزی، مسجد جامع اصفهان تاریخچه غنی و تکاملی را تجربه کرده است. این تغییرات نه تنها به تحولات ساختاری و معماری اشتباه نشده، بلکه تاثیرات فرهنگی، اجتماعی و سیاسی نیز بر آن داشته‌اند. این مسجد به عنوان یک شاهکار معماری و تمثیلی از تاریخ و فرهنگ اصفهان، همچنان به عنوان مقصد مورد توجه مسافران و تحقیق‌گران است.
